Istorija četništva

Najteže je pisati o poznatim stvarima. Opštepoznate teme kao što je i „četništvo,, suočavaju pisca sa čitaocima koji su tokom života već formirali svoje stavove na osnovu
selektivnih i nepotpunih informacija, veoma često namerno iskrivljenih ili „friziranih,,. Piscu preostaje da se bori sa predrasudama i pokuša-ili da udovolji predinfor macijama koje poseduje čitalac ili da hrabro krene u pisanje ne obazirući se na ono što je do sada objavljeno. Knjiga „Istorija četništva,,, koja je pred nama, predstavlja upravo hrabar pokušaj da
se jedna složena i višeslojna tema obuhvati u svojoj celini i da se na jednom mestu saberu sve informacije od značaja za istoriju četništva od njenih uzora do perioda bliskog sadašnjem.
Autor nije imao iluziju da u jednom, po obimu ograničenom delu, može sabrati i dati sve ono što je višedecenijskim radom prikupljeno i napisano o fenomenu četništva, ali je odlučio da se koncentriše na osnovni tok informacija koji bi prosečnom čitaocu mogao poslužiti kao skup osnovnih informacija ili podstrek za dalja istraživanja ove teme. Autor se opredelio da u osnovi sledi hronološki pristup. Vrlo vešto je povezao viševekovni otpor stranim okupatorima sa četničkom akcijom u staroj Srbiji i Makedoniji, četničkim jedinicama u balkanskim ratovima i Prvom svetskom ratu, četničke organizacije u međuratnom periodu, pa preko četničke i organizacije Jugoslovenske vojske u otadžbini do sudbine pripadnika četničke organizacije u emigraciji.

U kratkom ali lepo ukomponovanom poglavlju „Nacionalni otpori sprskog naroda kroz vekove,,, autor je dao svojevrstan uvod objašnjavajući da fenomen četništva nije nastao iznenada ili pod uticajem nekog spoljnjeg faktora, već da je on proizvod viševekovne borbe za slobodu i da je u potpunosti uklopljen u „slobodarski duh, srpskog naroda. U dosta obimnijem poglavlju „Srpska četnička akcija,, autor je kroz nekoliko celina: Političke prilike na Balkanu, Organizacija četničkih odreda na terenu, Formiranje Srpskog komiteta četničke akcije, Prvi četnički odredi komiteta, Gorski štabovi, Vojvode, Važnije borbe četničke organizacije i Naoružanje, dao sažet i jasan uvid u proces nastanka četničke organizacije u staroj Srbiji i Makedoniji dajući sve neophodne činjenice za razumevanje vremena i događaja sa početka dvadesetog veka. Pored opšte političko-vojne priče poglavlje obiluje konkretnim podacima, od spiskova aktivnih oficira angažovanih u „akciji,, do onih podataka o naoružanju i opremi. U poglavljima „Prvi balkanski rat,, i „Drugi balkanski rat,, autor je, u svom već prepoznatljivom stilu, sažeto i pregledno dao osnovna zapažanja o angažovanju četničkih jedinica u ratovima. S pravom je posebnu pažnju posvetio incidentu koji je uoči rata izazvao Vojislav Tankosić, praktično saominicijativnim otpočinjanjem ratnih dejstava. Veoma značajna je činjenica da je autor pravilno locirao dva izvora nastanka „četništva,, u Drugom svetskom ratu na tlu Kraljevine Jugoslavije. Sa jedne strane to je bila tradicija četničke akcije i četničkih jedinica u periodu ratova za oslobođenje i ujedinjenje, a sa druge strane to su bile jurišne i jedinice „posebne namene,, kakve su formirane u Prvom svetskom ratu i međuratnom periodu. Imajući u vidu da je autorova knjiga o jurišnim (četničkim) jedinicama u sastavu Vojske Kraljevine Jugoslavije štampana u malom broju primeraka, ovo je prilika da se veći broj čitalaca upozna sa četničkim jedinicama u međuratnom periodu – kao preteči svih jedinica specijalne namene kod nas.
Paralelno s tim dat je istorijat rada udruženja koja su baštinila „četničke tradicije, u međuratnom periodu gde autor otkriva javnosti da četnici nisu bili baš uvek miljenici vlasti, koja je pokušavala da ublaži međunacionalna trvenja, ovaj put prihvatajući ustupke na štetu srpskih nacionalnih interesa. Superiornost u odnosu na druge radove autor je postigao u delu u kome kroz više poglavlja govori o organizacijskom i formacijskom sastavu četničkih a potom jedinica Jugoslovenske vojske u otadžbini. Do izražaja je došlo njegovo odlično poznavanje ove oblasti i višedecenijsko istraživanje u ovoj oblasti. Bez ustezanja i ograda, autor je u kratkim crtama opisao i međunarodnu situaciju koja je presudno uticala na položaj četničkog pokreta i Jugoslovenske vojske u otadžbini kao njene oružane formacije. Jasno je osvetljena dvolična igra Velike Britanije koja je na kraju rezultirala napuštanjem generala Mihailovića i njegovih boraca. Politička dimenzija nije bila u težištu ovog rada, imajući u vidu da je četnički pokret bio nadstranački i patriotski i da su u njemu učešće uzeli svi slojevi i pripadnici svih političkih grupacija osim onih sa totalitarnim opredeljenjem – komunisti i fašisti. Ipak, kako se Jugoslovenska kraljevska vlada nalazila u Londonu, u drugoj polovini rata preduzete su određene političke aktivnosti kako bi se obezbedio kontinuitet demokratskog i višestranačkog uređenja u posleratnoj Jugoslaviji. Nažalost, te aktivnosti nisu dale pozitivnog rezultata. Odnos prema saveznicima opisan je i u specificnom poglavlju „Spasavanje savezničkih pilota – operacija ,,Vazdušni most (Haljard),,. U njemu se, uz veliki broj kvalitetnih fotografija, daju osnovni podaci o ovoj značajnoj ali veoma dugo skrivanoj operaciji koja je pokazala i jasan antiokupatorski karakter četničkog pokreta.

Knjiga ne bi mogla da bude kompletna bez biografija onih koji su svojim delima proslavili „četništvo,, – četničkih vojvoda. Kratke, sažete priče o svakom od njih daju interesantnu galeriju likova kojima je ljubav prema slobodi i srpstvu zajednička karakteristika. I pored svoje ograničenosti po obimu, biografije daju znatno širu sliku događaja i likova koji su u njima učestvovali dopunjujući sa mnogo detalja sliku o četničkom pokretu u svim srpskim zemljama. Vojvode su rukovodile oružanom borbom na celom prostoru Kraljevine Jugoslavije, ali su u suštini bili neformalni lideri svojih užih zajednica artikulišući specifične interese i težnje svakog kraja od Makedonije do Slovenije i obala Jadranskog mora. Možda je knjiga trebala da posveti više pažnje „četništvu,, na prostorima Crne Gore i zapadno od Drine gde je ono pored stvarne imalo i svojevrsnu „mitsku,, ulogu mobilizacije srpskog naroda za otpor i odbranu. Poseban kvalitet knjige predstavljaju kvalitetne i često prvi put objavljene fotografije koje vizuelno upotpunjuju iznete podatke.
U celini, osnovni cilj knjige da čitaocu na jednom mestu saopšti sve neophodne informacije o „četništvu,, je potpuno ispunjen. Knjiga sveobuhvatno i jasno osvetljava „četništvo,, od njenih uzora do današnjih dana i ja je toplo preporučujem čitaocima.

Mr Dragan Krsmanović